PRODUÇÃO ACADÊMICA

DOS LENGUAS

Em: 19 de Fevereiro de 2016

Autor: JOSÉ BESSA E PROFESSORES BILINGUES GUARANI
Local da Publicação: MAINO'I RAPé - O CAMINHO DA SABEDORIA

 

SUMÁRIO:

1.     Dos Lenguas (en español) – Traducido por Consuelo Alfaro
2.     Duas Línguas (en portugués) – José Bessa y maestros guarani
3.     Dues Lhénguas (en mirandés) – Amadeu Ferreira
4.     Duas línguas (traducido del mirandés al português)
5.     Areko mokoĩ ayvu xere (traducido al guarani)


1.     DOS LENGUAS

Autoria colectiva: José Bessa Freire y maestros bilingües Guarani.
Traducción al español Consuelo Alfaro

Viví muchos años con la lengua enredada,
porque me obligaron a decir palabras extrañas de una otra lengua.
Querían que hablara una lengua que no hablaba,
que dijera lo que no conocía, que me callara lo que sabia.

Por eso, durante mucho tiempo me quedé mudo.
La lengua presa, trabada, reprimida.
La palabra atascada en la garganta, lo no-dicho.

Intentaron quitarme aquello que había guardado como un tesoro:
la palabra, que es el arco de la memoria.
Decían que me faltaba inteligencia,
porque antes de balbucear las palabras precisas
tenia que pensar dos veces, en una lengua extraña.

El tiempo pasó. Ahora, tengo dos lenguas.

Una lengua nació conmigo, en el regazo de mi madre.
Es la lengua que expresa el alma guaraní.
Es la lengua del tekoha, de la opy,
donde las palabras se abren en flor y se convierten en sabiduría,
las hermosas palabras, nhe´en porãngue´i,
palabras indestructibles, sin mal, ayvu marã´ey.
El nombre que tengo, fue en ella que me lo dieron, en la ceremonia del Nhemongarai. 
Es en ella que oigo las divinas palabras del maino´i.
Con ella nombro las plantas, las flores, los pájaros, los peces,
los ríos y las piedras, el sol y la lluvia, la chacra y la caza.
Con ella, soplo el mbaraka, aspiro el pityngua,
danzo xondaro, canto para Nhanderu y rezo nhembo´e.
Bebo kaguy, como avaxi y jety, aprendo jopói y potirõ,
todo eso hago con ella: río y lloro, rezo y canto.
Con ella, soy lo que hablo: guaraní.

La otra lengua que tengo es la que sobró
de una guerra de muchas batallas.
Ella trajo la espada y la cruz, el libro y las imágenes,
el sermón, el catecismo, la doctrina, las leyes.
Ella me enseñó a aprisionar el sonido
como quien agarra el humo con la mano y la guarda en el adjaká.
Con ella, aprendí a trazar las letras,
y a dibujar las palabras en el papel.
Cuando salgo de la aldea, es ella la que me ayuda.
Con ella, procuro escuela y biblioteca, mercado e iglesia,
puesto médico y hospital, notaría y tribunal.
Es con ella que me comunico con indios de otras lenguas.
Con ella navego en internet,
descubro el pensamiento del Juruá,
camino por las calles, leo las ciudades, entro en los buses,
embarco y desembarco en el terminal terrestre,
vendo artesanía y converso con las personas.

Ahora ya no puedo más vivir sin las dos.
Estoy siempre cambiando de lengua con un poco de miedo,
como si fuera un caso de bigamia.
Una lengua sabe cosas que la otra desconoce,
una se ríe de la otra, burlándose y a veces enfadándose.
fuera de eso, se dan tan bien, que sueño en las dos al mismo tiempo.

A veces, la palabra de una parece divertida en la otra.
A veces, quiero hablar en una y me sale la otra.
A veces, cuando me preguntan en una, respondo en la otra.
A veces me quedo con una de ellas tan atascada que si me quedo callado
tengo la impresión que voy a explotar.

Algunas veces se enredan y se entrelazan entre ellas
y después disputan una carrera para ver quien llega primero,
y muchas veces permanecen enmarañadas
que me dan ganas de reir.

Hay días en que las palabras no dichas me pesan tanto,
que las libero todas, dejándolas volar como música,
con miedo que se queden oxidadas las cuerdas que las saben tocar.
Hay días en que quiero traducir de una para otra,
pero las palabras se esconden y se me escapan bien lejos
y gasto mucho tiempo corriendo atrás de ellas.
Entre las dos, dividen mi mundo
y cuando atraviesan la frontera se sienten medio perdidas
y no se cansan de robar palabras una de otra.
Ambas piensan,
pero hay partes del corazón en que una de ellas no consigue entrar
y cuando se aproxima a la puerta, la sangre se pone a disparar con las palabras

Cada una fue profesora de la otra:
el guaraní nació primero y me acostumbré a dormir
arrullado por su suave sonoridad musical.
El guaraní no tenía la letra, es verdad, pero era el dueño de la palabra.
Enseñó al portugués los secretos de la oralidad, guiándole la voz.
Ya el portugués, nacido en la punta de mis dedos,
enseñó al guaraní a escribir, porque nunca había asistido a la escuela.
Tengo dos lenguas conmigo
dos lenguas que me hicieron lo que soy
y ya no vivo sin ellas, ni soy yo, sin las dos.


El texto se inspiró en el poema Dues Lhénguas, de Amadeu Ferreira, escrito en mirandés, lengua actualmente hablada en 31 pequeñas comunidades de Portugal y oficialmente reconocida por la Convención Europea de las Lenguas Minoritarias. Más que una inspiración, reproducimos aquí diversas frases del poema original, con autorización del autor. El poema ha sido tema de un taller con maestros bilingües guarani y agentes indígenas de salud de Rio de Janeiro, coordinado por José R. Bessa Freire. Los participantes guarani fueron: de la aldea Sapukai: Algemiro da Silva (Karai Mirim), Alessandro Mimbi da Silva (Vera Mirim), Valdir da Silva (Vera Poty), Adílio da Silva (Kuara´y) y Aldo Fernandes Ribeiro (Karai Mirim); de la aldea Itachim: Sérgio Silva (Nhamandu Mirim), Hélio Vae (Karai Tupã Mirim), Darcy Nunes de Oliveira (Tupã) y Isaac de Souza (Kuaray Poty); de la aldea Araponga: Nirio da Silva (Karai Mirim) y Vilmar Vilhares (Tupã); de la aldea Rio Pequeno: Neusa Mendonça Martins (Kunhá Tacuá) y Jorge Mendonça Martins (Wera). La traducción al guarani fue revisada por Marcelo Werá, de la aldea Três Palmeiras (ES). Después, el texto fue trabajado con los Guarani en Faxinal do Céu (Paraná) por los profesores José R. Bessa y Ruth Monserrat. La traducción al castellano es de Consuelo Alfaro Lagorio. Los guarani agradecen a Amadeu Ferreira por su generosidad en ceder su poema para el taller. La versión en portugués y guaraní fue publicada en el libro Maino’i Rapé – O caminho da sabedoria. Rio de Janeiro: CNFCP/Uerj. 2009.



2.     DUAS LÍNGUAS (en portugués)

PROGRAMA DE FORMAÇÃO PARA A EDUCAÇÃO ESCOLAR GUARANI
DO SUL E SUDESTE DO BRASIL - KUAA-MBOE = CONHECER-ENSINAR
CURSO EDUCAÇÃO AMBIENTAL, SAÚDE E INTERCULTURALIDADE
2ª. ETAPA INTENSIVA DESCENTRALIZADA NO RIO DE JANEIRO
Profs. José R. Bessa
Paraty, Rio de Janeiro - 20 a 30 de março de  2007


DUAS LÍNGUAS

Vivi muitos anos com a língua entortada,
porque fui obrigado a falar palavras estranhas de uma outra língua.
Queriam que eu falasse uma língua que eu não falava,
que eu dissesse o que não dizia, que eu calasse o que sabia.

Por isso, durante muito tempo fiquei emudecido.
A língua presa, travada, reprimida.
A palavra entalada na garganta, o não-dito.

Tentaram tirar de mim aquilo que havia guardado como um tesouro:
a palavra, que é o arco da memória.
Diziam que me faltava inteligência,
porque antes de gaguejar as palavras certas
eu tinha de pensar, duas vezes, numa língua estranha.

O tempo passou. Agora, tenho duas línguas.

Uma língua nasceu comigo, no colo da minha mãe.
É a língua que expressa a alma guarani.
É a língua do tekoha, da opy,
onde as palavras se abrem em flor e se convertem em sabedoria,
as belas palavras, nhe´en porãngue´i,
palavras indestrutíveis, sem mal, ayvu marã´ey.
O nome que tenho, foi ela quem me deu na cerimônia do Nhemongarai. 
É nela que ouço as divinas palavras do maino´i.
Com ela nomeio as plantas, as flores, os pássaros, os peixes,
os rios e as pedras, o sol e a chuva, a roça e a caça.
Com ela, faço soar o mbaraka, aspiro o pityngua,
danço xondaro, canto pra Nhanderu e rezo nhembo´e.
Bebo kaguy, como avaxi e jety, aprendo jopói e potirõ,
tudo isso com ela eu faço: rio e choro, rezo e canto.
Com ela, eu sou o que falo: guarani.

A outra língua que tenho é a que sobrou
de uma guerra de muitas batalhas.
Ela trouxe a espada e a cruz, o livro e as imagens,
o sermão, o catecismo, a doutrina, as leis.
Ela me ensinou a aprisionar o som,
como quem pega a fumaça com a mão e a guarda no adjaká.
Com ela, aprendi riscar as letras,
e a desenhar as palavras no papel.
Quando saio da aldeia, é ela quem me ajuda.
Com ela, procuro escola e biblioteca, mercado e igreja,
posto de saúde e hospital, cartório e tribunal.
É com ela que me comunico com índios de outras línguas.
Com ela navego na internet,
descubro o pensamento do juruá,
caminho pelas ruas, leio as cidades, entro nos ônibus,
embarco e desembarco na rodoviária,
vendo o artesanato e converso com as pessoas.

Agora já não posso mais viver sem as duas.
Estou sempre trocando de língua com um pouco de medo,
como se fosse um caso de bigamia.

Uma língua sabe coisas que a outra desconhece,
acham graça uma da outra, fazem gozação e às vezes se zangam.
afora isso, elas se dão tão bem, que sonho nas duas ao mesmo tempo.

Às vezes, a palavra de uma soa engraçado na outra.
Às vezes, quero falar uma e me sai a outra.
Às vezes, quando me perguntam numa, respondo na outra.
Às vezes fico com uma delas tão engasgada que se permaneço calado
tenho a impressão de que vou explodir.

Algumas vezes elas se enredam e se entrelaçam uma na outra
e depois disputam uma corrida para ver quem chega primeiro,
e muitas vezes permanecem misturadas uma na outra
que me dá até vontade de rir.

Há dias em que as palavras não ditas me pesam tanto,
que eu libero todas elas, deixando-as voar como música,
com medo que fiquem enferrujadas as cordas que as sabem tocar.
Há dias em que quero traduzir uma para a outra,
mas as palavras se escondem de mim, fogem para bem longe
e gasto muito tempo correndo atrás delas.
Entre elas, dividem o meu mundo
e quando atravessam a fronteira se sentem meio perdidas
e não se cansam de roubar palavras uma da outra.
Ambas pensam,
mas há partes do coração em que uma delas não consegue entrar
e quando se aproxima da porta, o sangue se põe a jorrar com as palavras

Cada uma foi professora da outra:
o guarani nasceu primeiro e eu me habituei a dormir
embalado por sua suave sonoridade musical.
O guarani não tinha a letra, é verdade, mas era o dono da palavra falada.
Ensinou ao português os segredos da oralidade, guiando-lhe a voz.
Já o português, nascido na ponta dos meus dedos,
ensinou o guarani a escrever, porque este nunca havia freqüentado a escola.
Tenho duas línguas comigo
duas línguas que me fizeram
e já não vivo sem elas, nem sou eu, sem as duas.

Esse texto foi inspirado no poema Dues Lhénguas, de Amadeu Ferreira, escrito em mirandês, língua falada em trinta e uma aldeias de Portugal e oficialmente reconhecida pela Convenção Européia das Línguas Minoritárias. Na realidade, mais do que uma inspiração, foi uma adaptação. Reproduzimos aqui algumas frases integrais do poema original, com autorização do autor concedida ao prof. José R. BESSA. Esse texto serviu de tema de reflexão em oficina com os professores guarani e os agentes indígenas de saneamento (AISAN) do Rio de Janeiro, ministrado por José Bessa. Os guarani propuseram algumas alterações. Participaram os seguintes  professores guarani : Algemiro da Silva (Karai Mirim),  Alessandro Mimbi da Silva (Vera Mirim) e Valdir da Silva (Vera Poty)  da aldeia Sapukai; Sérgio Silva (Nhamandu Mirim), Darcy Nunes de Oliveira (Tupã) e Isaac de Souza (Kuaray Poty) da aldeia Itachim; Nirio da Silva (Karai Mirim) da Aldeia Araponga e Neusa Mendonça Martins (Kunhá Tacuá) da aldeia Rio Pequeno. Também os seguintes agentes de saneamento:Adílio da Silva (Kuara´y) e Aldo Fernandes Ribeiro (Karai Mirim) da aldeia Sapukai; Hélio Vae (Karai Tupã Mirim) da aldeia Itachim;Jorge Mendonça Martins (Wera) da aldeia Rio Pequeno e Vilmar Vilhares (Tupã) da aldeia Araponga. A tradução ao guarani foi revisada por Marcelo Werá, da aldeia Três Palmeiras (ES). Depois, o mesmo texto foi trabalhado com os Guarani em Faxinal do Céu (Paraná) pelos professores José R. Bessa e Ruth Monserrat.  Os guaranis e não-guaranis agradecem a Amadeu Ferreira a generosidade em ceder o seu poema para ser trabalhado dessa forma.Foi publicado no livro Maino’i Rapé – O caminho da sabedoria. Rio de Janeiro: CNFCP/Uerj. 2009.


3.     POEMA ORIGINAL EM MIRANDÊS

Dues Lhénguas – Amadeu Ferreira

Andube anhos a filo cula lhéngua trocida pula
oubrigar a salir de l sou camino i tener de
pensar antes de dezir las palabras ciertas:
ua lhéngua naciu-me comi-la an merendas bubi-la an fuontes i rigueiros
outra ye çpoijo dua guerra de muitas batailhas.
Agora tengo dues lhénguas cumigo
i yá nun passo sin dambas a dues.
Stou siempre a trocar de lhéngua mei a miedo
cumo se fura un caso de bigamie.
Ua sabe cousas que l’outra nun conhece
ríen-se ua de l’outra fazendo caçuada i a las bezes anrábian-se
afuora esso dan-se tan bien que sonho nas dues al mesmo tiempo.
Hai dies an que quiero falar ua i sale-me la outra.
Hai dies an que quedo cun ua deilhas tan amarfanhada que se nun la falar arrebento.
Hai dies an que se m’angarabátan ua an la outra
i apuis bótan-se a correr a ber quien chega purmeiro
i muita beç acában por salir ancatrapelhadas
i a mi dá-me la risa.
Hai dies an que quedo todo debelgado culas palabras por dezir
i ancarrapito-me neilhas cumo ua scalada
i deixo-las bolar cumo música
cul miedo que anferrúgen las cuordas que las sáben tocar.
Hai dies an que quiero traduzir ua pa la outra
mas las palabras scónden-se-me
i passo muito tiempo atrás deilhas.
Antre eilhas debíden l miu mundo
i quando pássan la frunteira sínten-se meio perdidas
i fártan-se de roubar palabras ua a l’outra.
Dambas a dues pénsan
mas hai partes de l coraçon an que ua deilhas nun cunsigue antrar
i quando s’achega a la puorta pon l sangre a golsiar de las palabras.
Cada ua fui pursora de l’outra:
l mirandés naciu purmeiro i you afize-me a drumir
arrolhado puls sous sonidos calientes cumo lhúrias
i ansinou l pertués a falar guiando-le la boç;
l pertués naciu-me a la punta de ls dedos
i ansinou l mirandés a screbir porque este nunca tubo scuola para donde ir.
Tengo dues lhénguas cumigo
dues lhénguas que me fazírun
i yá nun passo nien sou you sien dambas a dues.


4.     TRADUÇÃO DE DUÉS LLENGUAS AL PORTUGUÉS


Duas línguas (tradução José Bessa)

Andei anos a fio com a língua torcida, porque
obriguei-a a desviar o seu caminho e a ter de
pensar antes de falar as palavras certas :
uma língua nasceu comigo, comi-a em merendas, bebi-a em fontes e riachos
e a outra é o que sobrou de uma guerra de muitas batalhas.
Agora tenho duas línguas comigo
e já não posso mais viver sem as duas.
Estou sempre trocando de língua com um pouco de medo,
como se fosse um caso de bigamia.
Uma sabe coisas que a outra desconhece,
acham graça uma da outra, caçoam e às vezes se zangam
afora isso, elas se dão tão bem, que sonho nas duas ao mesmo tempo.
Há dias em que quero falar uma e me sai a outra.
Há dias em que fico com uma delas tão engasgada que se calo
posso explodir.
Há dias em que se enredam uma na outra
e depois começam a correr para ver quem chega primeiro,
e muitas vezes acabam permanecendo encabrestadas uma na outra
e me dá vontade de rir.
Há dias em que fico todo arqueado com as palavras não ditas
e me ergo nelas como numa escalada
deixando-as voar como música
com medo que fiquem enferrujadas as cordas que as sabem tocar.
Há dias em que quero traduzir uma para a outra,
mas as palavras se escondem de mim
e gasto muito tempo atrás delas.
Entre elas, dividem o meu mundo
e quando atravessam a fronteira se sentem meio perdidas
e não se cansam de roubar palavras uma a outra.
Ambas pensam,
mas há partes do coração em que uma delas não consegue entrar
e quando se aproxima da porta, o sangue se põe a jorrar com as palavras
Cada uma foi professora da outra:
o mirandês nasceu primeiro e eu me habituei a dormir
embalado por seus sons ardentes como brasas,
ensinando o português a falar, guiando-lhe a voz.
O português nasceu-me na ponta dos dedos
e ensinou o mirandês a escrever porque este nunca teve escola para ir.
Tenho duas línguas comigo
duas línguas que me fizeram
e já não vivo sem elas, nem sou eu, sem as duas.

AREKO MOKOĨ AYVU XERE (tradução ao guarani)

Algunas frases traducidas por maestros bilíngues guarani

Adílio Kuaray Papa – Areko mokoĩ ayvu xere / Mokoĩ ayvu xeapo/ Ndaiko vei ma / A´e kuery e´ỹ reve / Ni xee ma xee´ ỹ / Mokoĩ e´ỹ reve.

Nirio Karai Mirĩ Tataendy – Peteĩ ayvu / Xereve oiko va’e / Ha´i jyva a´i ry / Aĩ reve guare.

Hélio Kuaray – Amongue py  peteĩ xeayvuxe / Amboae katy AA

Valdir Vera Poty – Nhamboparaa ma / Oĩ juruá kuã re / Oikoramo ve / Ombo´e mbya/ Ombopara aguã.

Aldo Karai Mirĩ – Aĩ gui maxemboayvu / Ayvu amboae py / Aĩ gui mandaiko vei ma /  Mokoĩ e´ ỹ re.

Jorge Vera – Oipota xeayvu / xeayvu xe´ ỹ re.

Darcy Tupã Kuaray – Mbya ayvu ma / Oiko voi ve /  A´e xee ma / Ajepokuaa exe / Exe ve avi ake / Amboae kuery reve / Xeayvu katu aguã.

Izac Kuaray Poty – Amongue ara py ma / amongue ayvu / Ndaxeayvui ve / Anhenhandu vai jepi.

Alessandro Vera Mirĩ - Peteĩ ayvu oikuaa / Mba´e mo amboae ndoikuaai / Peteĩ ayvu / Xegui ranhe oiko.

Sérgio Vera Nhamandu Mirĩ – Aiko are maayvu mboa aendu kuaa e´ ỹ re / Rire ma ayvu mokoĩ regua aendu / A´e vy maxeakã pe amoĩ porã mokoĩ ayvu / Aendu kuaa e´ ỹ re ma / Ayvu moae pe anhetĕ / A´e aguã anho´ ĩ aikuaa / Rire ma mokoĩ regua aikuaa / Amboae pe ma anyĩ ri ma a´e aguã / Aikuaa ma.